 |
| Από αριστερά Δίαυλος, Κύμβαλα, Σαμβύκη, Κιθάρα, Χέλυς, Φωνή, Δίαυλος φαίνονται οι βοηθοί που κρατούν το κείμενο με την παρτιτούρα |
Α.Η ανάγκη δημιουργίας της παρούσας εργασίας

Πόσα από τα όργανα που απεικονίζονται εδώ στην εικόνα ορχήστρας τα γνωρίζουμε και τα έχουμε ακούσει να παίζουν σε ορχήστρα σύγχρονη ή παραδοσιακή ή έστω μουσειακού τύπου;
Την απάντηση την ξέρουμε όλοι.
Η καίρια ερώτηση είναι γιατί δεν τα γνωρίζουμε δεν τα έχουμε ακούσει δεν τα έχουμε δει, μήπως πρέπει να τα γνωρίσουμε να τα ακούσουμε να τα δούμε;
Η προσωπική μου εκτίμηση που θεμελιώνεται στην έρευνα έκανε την πεποίθηση που θα αναλυθεί στο κύριο μέρος να περιέχεται στην απάντηση: πρέπει να τα διδαχτούμε οπωσδήποτε.
Πρέπει να τα διδαχτούμε διότι :
Πρώτον. Με την γνώση των οργάνων αυτών και της θεωρίας τους, μπορεί να έχει κανείς συνολική εικόνα της εξέλιξης της μουσικής επιστήμης από την αρχή της. Αφού σε αυτά τα όργανα θεμελιώθηκε η μουσική επιστήμη. Την ιστορία τους αυτή μπορούμε και πρέπει να την έχουμε ζωντανή μέσω της διδαχής της θεωρίας τους όσο και της χρήσης τους.
Δεύτερον. Με αυτά τα όργανα επί χιλιάδες χρόνια δημιούργησαν οι πρόγονοι μας τεράστια μουσική πολιτιστική παρακαταθήκη στην οποία χρειαζόμαστε προσβασιμότητα, η οποία είναι εφικτή μόνο μέσω των οργάνων και της θεωρίας που τη δημιούργησαν, δηλαδή μέσα από τις λύρες και τους αυλούς [και ειδικά τους δίαυλους] και την Καθ'ημάς μουσική θεωρία την λεγόμενη παραπλανητικά βυζαντινή.
Τρίτον. Μπορούν να προσφέρουν σήμερα μια εναλλακτική δημιουργική πρόταση αξιοποιώντας την προσβασιμότητα στην μουσική παρακαταθήκη για την αναμόχλευση και την επαύξηση της.
Θα μπορούσε έτσι κανείς να αναπαράγει μια σειρά ξεχασμένων μέσω της αχρηστίας αριστουργημάτων και αξιόλογων ειδών μουσικής ποίησης: λυρικής, χορικής, επικής, δραματικής. Λόγου χάρη έναν ύμνο, έναν διθύραμβο, έναν παιάνα, μια ωδή, μια ραψωδία και τόσα άλλα. Όμως πως είναι αυτό εφικτό χωρίς λύρα και δίαυλο και γνώση του αρχαίου συστήματος;
Θα ήταν ακόμη καλύτερα με πλήρη ορχήστρα αρχαίων οργάνων και όσα αυτά απαιτούν.
Θα μπορούσε κανείς να συνθέσει ένα νέο μουσικό δημιούργημα με το αντίστοιχο ύφος σήμερα.
Θα ήταν χρήσιμο ακόμη και για διδακτικούς ή μουσειακούς λόγους να υπάρχουν τέτοιες ορχήστρες.
Για να γίνουν οι ορχήστρες χρειάζονται μουσικοί και όργανα και γνώση των οργάνων και χρήση των οργάνων.
Για να γίνουν όλα αυτά χρειάζεται να οργανώσουμε τη γνώση που έχουμε για τα όργανα αυτά και να διευκολύνουμε έτσι την δράση των κατασκευαστών και των μουσικών.
Αυτήν την στοιχειωδώς μεθοδική προετοιμασία στον ποιοτικό βαθμό που είναι εφικτό να επιτευχθεί από ερασιτέχνη μουσικό, φιλοτιμήθηκα να τη φέρω σε πέρας. Με τη φιλοδοξία προφανώς να γίνει αγκάθι που θα κεντρίσει το φιλότιμο των προθύμων να πράξουν τα δέοντα.
Η αρχαία Ελληνική μουσική μέχρι σήμερα
Η μουσική τέχνη προϋπήρχε για χιλιάδες χρόνια της επιστήμης της μουσικής τέχνης, όμως τα θεμέλια της επιστήμης της μουσικής τέχνης δημιουργήθηκαν το 600 πΧ από τον Πυθαγόρα τον Σάμιο και τους συνεργάτες του τους λεγόμενους Πυθαγόρειους μέσω του πειραματικού μονόχορδου κανόνα και τον καθορισμό του μουσικού συστήματος του οκτάχορδου.
Ξεκίνησε τότε και διαρκεί μέχρι σήμερα εξελισσόμενο μεν και με σοβαρές βελτιώσεις πολλών επιστημόνων και θεωρητικών ανά τους αιώνες αλλά οι βάσεις: οι έννοιες της, παραμένουν αναλλοίωτες.
Τις έννοιες τις βρίσκει κανείς στην Καθ'ημάς μουσική παράδοση κεκαλυμμένη με το τιμητικό πλην παραπλανητικό όνομα Βυζαντινή μουσική.
Η μουσική αυτή διατηρεί απαράλλακτα όλα τα υφολογικά και εννοιολογικά στοιχεία της αρχαίας και τα εμπλουτίζει εκ παραλλήλου μέχρι και σήμερα. Αφορά αφενός και κυρίως την ιερή μουσική και μάλιστα την ορθόδοξη χριστιανική εκκλησιαστική ψαλτική καταργώντας μάλιστα την χρήση οργάνων. Εκ παραλλήλου αφορά και την κοσμική μέσω δημωδών ασμάτων που διασώζονται μέσω της επανάχρησης τους από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα ως ελληνιστικά και βυζαντινά δημώδη άσματα, και ακριτικά, κλέφτικα, δημοτικά, ρεμπέτικα, λαϊκά, έντεχνα τραγούδια.
Στην καθ'ημάς είναι εφικτό να εντοπίσουμε τα αρχαιότερα μουσικά δημιουργήματα που διασώζονται επειδή χρησιμοποιούνται ως πρότυπα για την εκμάθηση των ήχων ή τρόπων από τους νέους ψάλτες τα λέμε Προσόμοια και Ειρμούς είναι απλά δομημένα, σύντομα, βατά σε νέους μουσικούς και παράλληλα αριστουργηματικά υποδείγματα ιερής μουσικής. Κάποια από αυτά είναι της μυθικής εποχής -προϊστορίας- και ήταν δεμένα με την ιερή ποίηση των ορφικών ύμνων. Έχουν διασωθεί πολλοί ορφικοί ύμνοι ως κείμενα ποιητικά που όμως συνοδεύονταν από τη μουσική που τώρα συνοδεύει ύμνους χριστιανικούς. Την επανένωση πρέπει να την κάνουν μάλλον έμπειροι Ψάλτες που είναι όμως κατώτεροι κληρικοί και έτσι υπάρχει το πρόβλημα πως οι ειδικοί είναι χριστιανοί και θεωρούν ασέβεια να ψάλει κανείς όντας χριστιανός τους ιερούς ύμνους της αρχαίας θρησκευτικής παράδοσης.
Ωστόσο για λόγους διδασκαλίας της μουσικής μας παράδοσης νομίζω πως είναι όχι απλά θεμιτό αλλά επιβεβλημένο να γίνει κάτι τέτοιο και να δημοσιοποιηθεί. Διότι θα πολλαπλασιάσει το πλήθος από τα αρχαιότατα μουσικά υπολείμματα, και επιπλέον και σημαντικότερο με ζώντα δείγματα μουσικής που επιβιώνουν για τρείς τουλάχιστον χιλιετίες ως υποδείγματα και τούτο είναι ακραία διδακτικό για την ιστορία της τέχνης και ειδικά της μουσικής, πολύ δε περισσότερο της Ελληνικής.
Ώστε έχουμε θεωρία και ρεπερτόριο!
Στον χώρο της οργανοποιίας σήμερα
Μπορεί καθένας να προμηθευτεί με ευκολία τα δύο από τα τρία αρχαιότερα μουσικά όργανα της μουσικής μας παράδοσης στην αρχική τους πρωτόλεια μορφή.
Τα αρχαιότερα όργανα είναι το τύμπανο, ο αυλός, η λύρα.
Τα όργανα που βρίσκει εύκολα σήμερα κανείς είναι το Τύμπανο και ο Αυλός.
Έχει προηγηθεί έρευνα και μελέτη αντίστοιχη για τον αυλό και τα πνευστά όργανα η οποία προετοίμασε σε μεγάλο βαθμό και την παρούσα όπως και την επόμενη για τα κρουστά όργανα.
Αυτό το όργανο που δεν βρίσκει κανείς εύκολα -αν όχι καθόλου- είναι η Λύρα στα διάφορα είδη της, εκτός από ένα άγνωστο είδος της [δεν αναγνωρίζεται ως είδος της από τους οργανολόγους] που έχει επικρατήσει με τις πάμπολλες εξειδικεύσεις του με απόλυτο τρόπο. Πρόκειται για τη λύρα Πανδουρίδα σε νυκτή ή τοξωτή χρήση.
Όλα τα άλλα είδη λύρας, ειδικά το πλέον τελειοποιημένο είδος της επί Κλασικής εποχής: την Κιθάρα Βάρβιτο, μπορεί να τα βρει πολύ δύσκολα σήμερα. Στην Ελλάδα τα βρίσκει μόνο από τρεις μουσικούς οίκους κατασκευαστές που κάνουν τα όργανα πιστότατα αντίγραφα για μουσεία κυρίως. Σε καταστήματα μουσικών οργάνων πάντως δεν τα βρίσκει.
Υπάρχουν όμως και σε άλλες χώρες κατασκευαστές ποιοτικών κατασκευών που μάλιστα τις εντάσσουν στη δική τους μουσική παράδοση γεγονός που ισχύει, με τη διαφορά πως τα δηλώνουν ως επιτεύγματα της παράδοσης αυτής, γεγονός που δεν ισχύει.
Οφείλουμε να βάλουμε τα πράγματα στη θέση τους από άποψη μουσικής ιστορίας, οργανολογίας, μουσικής θεωρίας, αλλά και το ζητούμενο από την άποψη της μουσικής συνέχειας της χρήσης λύρας που έχει διακοπεί το 400μΧ. Από τότε ως σήμερα έχουν περάσει 1600 χρόνια απουσίας του είδους των οργάνων αυτών από το προσκήνιο.
Για τα πανάρχαια αυτά όργανα δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος: Αν δεν γνωρίζουμε την ιστορία τους και τον τρόπο που παίζονται, δεν εκτιμάμε το ρόλο που έπαιξαν και δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τον ρόλο, που μπορούν να παίξουν στο παρόν και στο μέλλον. Τον ρόλο αυτό συνειδητοποιούμε, όταν τα γνωρίσουμε: ως όνομα, ως εικόνα, ως ήχο, ως Ευρετήριο-ρεπερτόριο-ειδικά σε αυτό το τελευταίο θα μείνει κανείς έκπληκτος από τον πλούτο και την ποιότητα του αλλά το κυριότερο από το γεγονός ότι χρησιμοποιείται και εξελίσσεται ακόμη σήμερα, είναι δηλαδή ζωντανός ο τρόπος που παίζονταν, ώστε πρόκειται για 1600 χρόνια αφάνειας και παρουσίας του στο παρασκήνιο.
Καιρός είναι να παρουσιαστεί το Ευρετήριο αυτό με τα αρχικά όργανα και κείμενα για λόγους καθαρά εκπαιδευτικούς και ιστορίας της τέχνης.
Ακόμη καλύτερα θα είναι, αν γνωρίζουμε όλοι πως παίζονται έστω και σε στοιχειώδες επίπεδο -πράγμα απολύτως εφικτό για τον καθένα-, επίσης το να γνωρίζουμε πως παίζονται από τους δεξιοτέχνες, για να κατανοήσουμε που πλεονεκτούν και που υστερούν, τι μπορούν να προσφέρουν και τι όχι.
Για να μάθουμε να χρησιμοποιούμε τα όργανα αυτά χρειάζονται μέθοδοι και σχολές και δάσκαλοι αλλά και καταστήματα που τα πουλάνε και κατασκευαστές που τα παράγουν.
Προηγείται όλων αυτών μια βασική στοιχειώδης πληροφόρηση και μια στοιχειώδης εκπαίδευση, χρειάζεται δηλαδή μια βασική μέθοδος, ένα έργο συλλογής των πληροφοριών κάθε είδους που με μια λογική σειρά παρουσιάζονται ώστε να γίνουν αντιληπτές από τον ενδιαφερόμενο κάθε είδους. Έτσι ενημερωμένος θα αναζητήσει τα περαιτέρω όπως το δάσκαλο και τη σχολή κι ότι άλλο απαιτείται.
Τα υπόλοιπα δεν είναι του χεριού μας να γίνουν, όμως η μεθοδική εργασία συλλογής και οργάνωσης της ύλης έστω και ατελώς είναι.
Μέχρι σήμερα δεν υπήρχαν ούτε μέθοδοι, ούτε δάσκαλοι, ούτε σχολές για λύρα, διαπιστώνω πως τώρα τελευταία δημιουργείται μια κίνηση πλήρωσης του κενού αυτού σε όλες τις βαθμίδες.
Διαπίστωσα πως υπάρχουν δεξιοτέχνες για τις αρχαίες μεθόδους και όργανα, σε εξειδικευμένες έδρες τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που έχουν κοινό κυρίως τους αρχαιομαθείς, τα μουσεία, τους ερευνητές και τους αρχαιολάτρες.
Εκείνος που προσωπικά ενδιαφέρεται να μάθει, να αναπτύξει, να διασώσει και να διαδώσει την σημαντική αυτή γνωστική ύλη, διαπιστώνει πως πρέπει να γίνει αρχαιομαθής, ερευνητής, οργανοποιός, μουσικός και συγγραφέας , για να το πετύχει.
Οι πολλοί όπως είναι αναμενόμενο, αυτό δεν το καταφέρνουν. Βρέθηκε κάποιος που λόγω συγκυριών το καταφέρνει ελπίζουμε σε αποδεκτό επίπεδο για κάθε τομέα. Γιατί όχι λοιπόν;
Είναι μια όμορφη διαδικασία αυτή της δημιουργίας και της εξέλιξης του ανθρώπου με βάση αυτή τη δημιουργία.
Τα γνωστικά εφόδια για όλες τις παραπάνω κατηγορίες υπάρχουν σε στοιχειώδες -ερασιτεχνικό- ή σε επαγγελματικό επίπεδο αναλόγως τον τομέα κι όσα δεν υπάρχουν μπορούν να βρεθούν και να κατακτηθούν.
Έτσι σκεπτόμενος αποφάσισα μετά από όχι πολλή σκέψη οφείλω να ομολογήσω, επειδή ψυχανεμιζόμουνα τις τεράστιες δυσκολίες για το εγχείρημα που κατέληγε στο να φαίνεται εντελώς παράλογο και για τούτο η απόλυτη πρόκληση.
Αξίζει να ξεκινήσει κάθε αγώνας αν είναι για το κοινό καλό [ακόμη κι αν δεν φαίνεται πως θα τελεσφορήσει]. Κρίνω πως το καλό αυτό, είναι όχι απλά πολύ, αλλά πάρα πολύ και πολύ σημαντικό για τον πολιτισμό μας και ειδικά για τον Μουσικό μας πολιτισμό.
Β.Τι το ιδιαίτερο έχει η εργασία αυτή;
Η εργασία αυτή είναι προσπάθεια συγκέντρωσης και οργάνωσης της γνωστικής ύλης από άνθρωπο που δεν τη γνωρίζει ήδη όπως συνήθως συμβαίνει ανά τον κόσμο με τις μεθόδους εκμάθησης.
Στη μέθοδο αυτή ενδιαφερόμαστε αφενός για την γνωριμία με την αρχαιότατη παράδοση της οικογένειας οργάνων τύπου λύρα ή κιθάρα ή φόρμιγγα υπό την αρχαία έννοια του όρου δηλαδή του εγχόρδου οργάνου, για τούτο αναφέρουμε ως λύρα και την πανδουρίδα, την σαμβύκη, το τρίγωνον τον κανόνα, την Κρητική, Ποντιακή, Θρακιώτικη, Πολίτικη λύρα και την λύρα Καλαβρίας και θα δούμε πως αυτό επηρεάζει την λογική διαίρεση τους σε είδη.
Με το όνομα Λύρα χαρακτηρίζεται σήμερα από τους οργανολόγους μόνον το έγχορδο όργανο που φέρει δύο βραχίονες κι επομένως δεν φέρει μοναδικό και κεντρικό βραχίονα [πανδουρίδα και σαμβύκη κλπ]. Τα άλλα δύο: Κιθάρα και Φόρμιγγα θεωρούνται είδη της οικογένειας της Λύρας ενώ στην κατηγορία αυτή κατά τους οργανολόγους δεν ανήκει ούτε η Σαμβύκη ούτε όλα τα όργανα που προαναφέρθηκαν και πολύ περισσότερο οι σύγχρονες εκδοχές τους.
Πιστεύω πως η βάση της λογικής διαίρεσης και επομένως όλης της κατηγοριοποίησης των οργανολόγων είναι λανθασμένη. Ισχυρίζομαι ως βιομηχανικός σχεδιαστής πως η βάση της λογικής διαίρεσης και κατηγοριοποίησης των οργάνων πρέπει να στηριχθεί στα κουρδίσματα που επιτυγχάνουν συγκεκριμένους στόχους τεχνικούς και καλλιτεχνικούς ώστε να βρούμε τις συγγένειες στις τεχνικές παιξίματος που προκύπτουν από λύσεις μορφολογικά και κατασκευαστικά ασυνεχείς αλλά τεχνικά και καλλιτεχνικά συνεχείς.
Λόγου χάρη η αρχαία κιθάρα έχει στενότατη συγγένεια με την σύγχρονη κιθάρα παρόλο που η μία έχει δύο βραχίονες και η άλλη έναν οπότε ενώ μορφολογικά και κατασκευαστικά δείχνουν ασυνεχείς, είναι συγγενείς και μάλιστα στενότατα επειδή στοχεύουν στο ίδιο ύφος [το λόγιο ή απολλώνιο ως ιερό αρχικά και σοβαρό μετέπειτα] με αντίστοιχο κούρδισμα και κοινό πρόγονο. Όπως επίσης ο επτάχορδος ταμπουράς σάζι έχει μεγαλύτερη συγγένεια με την κιθάρα και την απολλώνια λύρα από ότι με την πανδουρίδα και το τρίχορδον παρόλο που έχουν ακριβώς το ίδιο σκάφος και βραχίονα.
Ενδιαφερόμαστε αφετέρου για τη σύνδεση του οργάνου με την Μουσική γενικά και ειδικότερα με την Ελληνική Μουσική διαχρονικά από τη μυθική εποχή έως και την σύγχρονη πραγματικότητα της. Γιατί την νοιώθουμε συνολικά παραμελημένη άγνωστη και αδικημένη. Ακόμη και ο επιφανειακός γνώστης της το αντιλαμβάνεται αμέσως.
Δεν είναι τόσο για την δόξα των προγόνων όσο για την αποκατάσταση της αλήθειας που βοηθάει στην κατανόηση των εξελίξεων.
Γίνεται για την γνώση της προσφορά του καθενός και την κατανόηση των αλληλουχιών που δημιουργούν οι προσφορές των λαών μέσω των δημιουργών τους.
Αυτό το κενό επιδιώχθηκε να καλυφθεί από Ερασιτέχνη μουσικό με τέτοιο τρόπο, που να ευνοεί τον πλήρως αμαθή περί την Μουσική όπως και τον ημιμαθή που όμως θέλει να εμβαθύνει.
Ημιμαθείς εν τω μεταξύ αποδεικνύονται πολλοί γνωστοί έως διάσημοι καλλιτέχνες που περιορίζονται στο να παίζουν δεξιοτεχνικά μουσική, τη δική τους ή άλλων και είτε δεν τους ενδιέφερε ποτέ τίποτε άλλο ή απλά κουράστηκαν από τα υπόλοιπα. Ελπίζοντας να ταρακουνηθούν και να ξυπνήσουν από την στείρα μονομέρεια τους οι πρώτοι και την απομόνωση τους οι δεύτεροι.
Επίσης ημιμαθείς αποδεικνύονται κάποιοι μουσικοί συνήθως δυτικό-δασκαλεμένοι που δεν έχουν, ούτε το θέλουν να έχουν τη στοιχειώδη γνώση για την Καθ'ημάς μουσική παράδοση, αυτοί αποδεικνύονται επιπλέον αυτοκαταστροφικοί. Μοιάζουν σαν πνευματικοί αυτόχειρες, κόβοντας τον ομφάλιο λώρο με τον πνευματικό κόσμο που τους κυοφορεί, πριν να γεννηθούν πνευματικώς.
Η πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι του πλήρως αμαθούς περί την μουσική νέου μουσικού και ερευνητή. Αμαθούς μεν που επιθυμεί όμως, να έρθει σε ένα στοιχειώδες επίπεδο γνώσης, τέτοιο που θα του επιτρέπει να γνωρίσει τι απαιτείται για να παίζει το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής μουσικής δημιουργίας ανακαλύπτοντας έτσι την Ελληνική Μουσική με την γενικότερη έννοια της παιδείας.
Αναφερόμαστε στην Ελληνική:
αρχαία-αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική- βυζαντινή, σύγχρονη, ιερή, λόγια αλλά και την λαϊκή-λόγια καλούμενη έντεχνη μουσική δημιουργία.
Με κάποιες κατευθύνσεις για τη διεθνή λόγια μουσική που όπως θα δούμε συνδέονται άρρηκτα με την ομάδα οργάνων που θα εξετάσουμε, κατάλληλη για τα σύγχρονα λόγια όργανα:
'Αρπα, πιάνο, κιθάρα, ούτι, λαούτο, μάντολα, μαντολίνο, βιολί, βιόλα, τσέλο, κόντρα μπάσο.
Ο στόχος είναι να προχωρήσει ο νέος μουσικός στο παραπέρα της ανακάλυψης της Μουσικής : στην δημιουργία δικής του μουσικής και στην δεξιοτεχνική ερμηνεία νέων δημιουργιών έργων κιθαριστικής και κιθαρωδίας αλλά και ορχήστρας.
Η στοιχειώδης θεωρία αφορά όλα τα όργανα, και την φωνή οπότε εφόσον όντως του αρέσει και προχωρήσει κανείς , χτίζει τη γνώση του προοδευτικά, και με τις κατευθύνσεις που θα δώσουμε στο τέλος μπορεί να φτάσει εκεί που επιθυμεί, από το στοιχειώδες: δηλαδή να παίζει μουσική με την παρέα του, μέχρι να γίνει Αριστοτέχνης δημιουργός Μουσικής ποίησης: Ποιητής όπως έλεγαν οι πρόγονοι μας.
Επομένως:
“Είναι βασικό να μην αποκτήσει ο αρχάριος κακές συνήθειες μαθαίνοντας να παίζει με λάθος τρόπο, γιατί τότε καταδικάζεται εξαρχής στην μετριότητα.”
Μαέστρος Λουίτζι Ορέστης Αντζάγκι
Η τεχνική και μάλιστα η άρτια βασική τεχνική είναι τα θεμέλια στα οποία θα χτίσει κανείς τη τέχνη του, όσο πιο ψηλά στοχεύει τόσο καλύτερα θεμέλια χρειάζονται. Η θεωρία είναι συμπυκνωμένη εμπειρία παγιωμένης τεχνικής ώστε η θεωρία έχει αμφίδρομη σχέση με την τεχνική την υποστηρίζει και μακροπρόθεσμα εμπλουτίζεται από αυτήν.
